مقدمه
موضوع جمع جبری در شرایط عمومی پیمان سیر تغییرات قابل توجهی دارد و یکی از مهم‌ترین مسائل شرایط عمومی پیمان در راستای تغییر مقادیر کار و کنترل افزایش و کاهش مبلغ پیمان است. در تاریخ 1403/06/10 بخشنامه‌ی «نحوه محاسبه تغییر مقادیر ردیف‌های فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان» ابلاغ گردید که شیوه‌ی محاسبه‌ی تغییر مقادیر را دگرگون کرده است. بنابراین در این مقاله جمع جبری و تغییرات ماده‌ی ۲۹ شرایط عمومی پیمان، نکات مهمی را ارائه خواهیم نمود.
مفهوم جمع جبری در شرایط عمومی پیمان
در علم ریاضیات، جمع جبری به معنای جمع کردن اعداد با توجه به علامت آن‌ها (مثبت یا منفی) می‌باشد. فرض نمایید در پیمانی ۱۰ درصد افزایش مقادیر داشته و ۵ درصد کاهش مقادیر. در نتیجه جمع جبری افزایش و کاهش مقادیر برابر با ۵ درصد افزایش مقادیر است. همچنین در صورتی که ۲۰ درصد کاهش مقادیر داشته و ۵ درصد افزایش مقادیر، جمع جبری افزایش و کاهش مقادیر برابر با ۱۵ درصد کاهش مقادیر است.
سیر تغییرات جمع جبری در شرایط عمومی پیمان
در حال حاضر شرایط عمومی پیمان معتبر برای کارهای سه عاملی متعارف، نشریه ۴۳۱۱ مورخ 1378/03/03 است. سابقا نسخه‌ی پیشین این شرایط عمومی پیمان مربوط به سال ۱۳۵۹ می‌باشد. در شرایط عمومی پیمان سال ۱۳۵۹، جمع جبری مجاز بود و آن زمان جهت پایش کاهش و افزایش مقادیر پیمان به روش جمع جبری عمل می‌گردید. لکن با ابلاغ نشریه ۴۳۱۱ در سال ۱۳۷۸، جمع جبری کنار گذاشته شد و کنترل کاهش و افزایش مقادیر پیمان به صورت مستقل انجام می‌شد. بدین صورت که مطابق با ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان، مبلغ اولیه پیمان تا سقف ۲۵ درصد امکان افزایش یا کاهش دارد. سقف افزایش به صورت مستقل، حداکثر معادل ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان است و سقف کاهش نیز به صورت مستقل، حداکثر معادل ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان.
بنابراین دیگر مثل گذشته نمی‌توان کاهش را با افزایش جبران کرد. مثلاً اگر ۱۰ درصد کاهش داشته باشیم، دیگر مجاز نیستیم ۳۵ درصد افزایش اعمال کنیم (چون در جمع جبری نتیجه ۲۵ درصد افزایش می‌شد). حالا حداکثر افزایش همان ۲۵ درصد است، و حداکثر کاهش هم جداگانه ۲۵ درصد خواهد بود.
مجوز‌های جمع جبری از مراجع ذی ربط
همانطور که پیش‌تر توضیح داده شد در شرایط عمومی پیمان فعلی (نشریه ۴۳۱۱) جمع جبری مجاز نیست. لکن در برخی از پروژه پیش‌آمده که به علل مختلف ظرفیت ۲۵ درصد افزایش مقادیر ابلاغ شده، اما کار به اتمام نرسیده و نیاز به ابلاغ افزایش مقادیر بیش از ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان است تا پروژه تکمیل و آماده‌ی بهره‌برداری گردد. از آنجاکه پس از تکمیل ظرفیت ۲۵ درصد، خاتمه پیمان حاکم می‌شود و فرآيند تکمیل کار باتوجه به برگزاری مناقصه و مراحل آن زمان‌بر است. طرفین پیمان در راستای تکمیل کار و به بهره برداری رسیدن پروژه، درخواست استفاده از ظرفیت جمع جبری را به صورت خاص از شورای عالی فنی سازمان برنامه و بودجه کشور می‌نمایند. این شورا نیز برحسب مورد و با بررسی‌های لازم، مجوز مربوط را صادر می‌نماید. نمونه ای از مجوز جمع جبری صادره توسط شورای عالی فنی سازمان برنامه و بودجه کشور را در ادامه مشاهده می‌نمایید.
مجوز جمع جبری صادره از شورای عالی فنی سازمان برنامه و بودجه کشور
جمع جبری فصلی در شرایط عمومی پیمان مجاز شد!
در تاریخ 1403/06/۱0 بخشنامه ای تحت عنوان «نحوه محاسبه تغییر مقادیر ردیف‌های فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان» ابلاغ شد. این بخشنامه ضمن مجاز شمردن جمع جبری در فصل‌های فهرست بها، دارای نکات زیر است؛
بخشنامه نحوه محاسبه تغییر مقادیر ردیف های فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان
نکته شماره ۱) متون این بخشنامه در پیمان‌هایی که تاریخ تسلیم پیشنهاد قیمت آن‌ها بعد از تاریخ 1403/06/10 است، به عنوان الحاقیه به تبصره ۲ بند الف ۱ ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان اضافه می‌شود و برای پیمان‌هایی که تا تاریخ ابلاغ این بخشنامه تسویه حساب نشده اند، در صورت توافق طرفین قابل استفاده است.
نکته شماره ۲) جهت محاسبه‌ی تغییر مقادیر ماده‌ی ۲۹ شرایط عمومی پیمان لازم است مراحل زیر انجام شود؛
- در هر یک از فصل های فهرست منضم به پیمان، جمع جبری مبالغ افزایش و کاهش یافته ردیف‌های همان فصل محاسبه می‌شود، چنانچه مبلغ حاصل از جمع جبری تغییرات هر فصل، عدد مثبت باشد، افزایش محسوب شده و اگر عدد منفی باشد، کاهش محسوب می‌شود. فرض نمایید فصل ۸ فهرست‌بهای رشته ابنیه دارای ۲ ردیف افزایش یافته است به میزان ۵ درصد مبلغ اولیه پیمان و ۱ ردیف نیز کاهش یافته به میزان ۱ درصد مبلغ اولیه پیمان. جمع جبری این فصل برابر با ۴ درصد افزایش مقادیر است. این عمل را جهت تک تک فصول بایستی انجام دهید.
- سپس فصولی که افزایش یافته را باهم جمع می‌نمایید و فصول کاهش یافته را نیز باهم جمع می‌نمایید. برای مثال ۵ فصل در فهرست‌بهای منضم به پیمان، دچار افزایش مقادیر است که جمع افزایش مقادیر آن‌ها برابر با ۲۰ درصد مبلغ اولیه پیمان است و ۳ فصل در فهرست بهای منضم به پیمان، نیز دچار کاهش مقادیر است که جمع کاهش مقادیر آن‌ها برابر با ۸ درصد مبلغ اولیه پیمان است.
- در نهایت مجموع افزایش و کاهش مبلغ اولیه پیمان به طریق فوق به طور جداگانه نباید از ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان بیشتر شود.
نکته شماره ۳) در این بخشنامه تغییر مقادیر ردیف‌های غیرپایه (ستاره دار) مستثنی شده است.
مثال جمع جبری
در فایل فوق همانطور که مشاهده می‌کنید، ردیف های برآوردی و واقعی هر فصل فهرست‌بها درج گردیده است. از مقایسه بین مقدار در برآورد نسبت به مقدار واقعی کارکرد، کاهش و افزایش هر ردیف مشخص است. در مرحله‌ی اول کاهش و افزایش هر ردیف نسبت به مبلغ اولیه پیمان را محاسبه می‌نمایید.
سپس همانطور که مشخص است، جمع جبری کاهش و افزایش مقادیر ردیف ها در فصل ۱ و ۲ فهرست بها، مثبت است که به آن افزایش‌مقادیر می‌گوییم و برآیند کاهش و افزایش مقادیر ردیف ها در فصل ۸ و ۹ فهرست بها، منفی است که به آن کاهش‌مقادیر می‌گوییم.
در واقع در فصل ۱، ردیف‌های ۰۱۰۱۰۱ و ۰۱۰۱۰۲ مشمول کاهش است، اما ردیف ۰۱۰۲۰۴ مشمول افزایش است، جمع جبری این کاهش و افزایش برابر با ۱.۶۴۳ درصد افزایش مقادیر است. لازم است برای کلیه‌ی فصول بایستی این عمل را انجام دهید.
در نهایت همانطور که مشخص است فصل ۱ و ۲ مشمول ۱.۶۶۷ درصد افزایش مقادیر است و فصل ۸ و ۹ مشمول ۹.۱۴ درصد کاهش مقادیر.
در نهایت با شیوه‌ی محاسبه به روش فوق، کاهش مقادیر حداکثر تا ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان و افزایش مقادیر نیز به همین میزان قابل ابلاغ است.
نقد بخشنامه جدید جمع جبری
یکی از مسائل مهم در پیمان‌های عمرانی، محدودیت مندرج در ماده ۲۹ شرایط عمومی پیمان است که افزایش یا کاهش مقادیر کار را صرفاً تا سقف ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان مجاز می‌داند. این محدودیت در بسیاری موارد باعث بروز بن‌بست در اجرای پروژه‌ها می‌شود.
برای مثال، اگر در حین اجرا تغییراتی در جنس زمین، دانه‌بندی آسفالت یا رده مقاومتی بتن پیش بیاید، ممکن است ظرفیت ۲۵ درصد مجاز به سرعت تکمیل شود و حتی نیاز به افزایش بیش از آن وجود داشته باشد. در چنین شرایطی، چون «جمع جبری» در گذشته جایگاه قراردادی نداشت، یا ناچار خاتمه پیمان حاکم می‌گردید یا باید از مسیرهای طولانی و زمان‌بر نظیر کسب مجوز جمع جبری از شورای عالی فنی یا اخذ مجوز ترک تشریفات برای مقادیر بیش از ۱۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان اقدام می‌کردند. این فرآیند عملاً موجب توقف یا تأخیر در اجرای کار می‌گردید.
در عمل، بسیاری از این تغییرات، شامل کسر و اضافه است، به نوعی که یک بخش از کار کسر و در مقابل، کاری دیگر اضافه می‌شود. برای نمونه:
- در برآورد اولیه، زمین خاکی فرض شده اما در زمان اجرا زمین سنگی مشاهده می‌شود.
- یا در طراحی اولیه، دانه‌بندی قشر آستر آسفالت (بیندر) صفر تا ۲۵ میلی‌متر پیش‌بینی شده اما در حین اجرا شرایط، دانه‌بندی صفر تا ۱۹ میلی‌متر را ایجاب می‌کند.
بدیهی است در این موارد، هم کاهشی وجود دارد و هم افزایشی. به همین دلیل، بخشنامه «نحوه محاسبه تغییر مقادیر ردیف‌های فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان» ابلاغ شد تا جمع جبری کاهش و افزایش مقادیر مجاز شمرده شود و طرفین بتوانند از این ظرفیت برای جلوگیری از بن‌بست رسیدن پیمان و تکمیل کار استفاده نمایند.
با وجود آن‌که فلسفه و هدف این بخشنامه صحیح و منطقی است، اما اجرای آن با چالش‌ها و مسائل جدی همراه بوده که باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد؛
- بی‌توجهی بیشتر به تعیین برآورد دقیق توسط مهندسان مشاور و دستگاه‌های اجرایی
توضیح؛ باتوجه به امکان جمع جبری در فصل‌ها، عملا دیگر برآورد دقیق و کامل، اهمیت کمتری نسبت به قبل پیدا می‌نماید، چراکه دست مشاور و کارفرما جهت ابلاغ ظرفیت ۲۵درصد مبلغ اولیه پیمان نسبت به حالت بدون جمع جبری، بیشتر باز است.
- امکان تبانی در راستای کسب حداکثر ردیف‌های سودده توسط پیمانکاران
فساد (Corruption) و تبانی در معاملات و مناقصات موضوعی حائز اهمیت و متاسفانه رایج است. کافیست در زمان مناقصه بین کارفرما و پیمانکار هماهنگی صورت پذیرد تا تعدادی ردیف سودده در فصول مختلف پیش‌بینی گردد، در حین پیمان سایر ردیف های فصول مورد نظر با کاهش کاری روبرو گردیده و به همان میزان، ردیف های سودده مشمول افزایش مقادیر شود. پیش از ابلاغ بخشنامه فوق الذکر، حداکثر ابلاغ چنین رویکردی تا ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان بود، لکن با وجود جمع جبری، این ظرفیت با رقم بسیار بالاتری، روبرو خواهد بود.
- تحمیل ضرر و زیان غیرقابل پیش‌بینی به پیمانکاران و خارج از اختیار آن‌ها.
کافیست ردیف‌های ضررده در یک فصل توسط مشاور و کارفرما مشمول افزایش مقادیر گردیده و ردیف‌های سودده حذف گردد، پیش از ابلاغ بخشنامه فوق الذکر، حداکثر ریسک ضرر پیمانکار، تا ۲۵ درصد مبلغ اولیه پیمان بود، چراکه با رسیدن به مرز مزبور امکان طرح خاتمه پیمان برای پیمانکار در شرایط عمومی پیمان، پیش‌بینی گردیده است، لکن با وجود جمع جبری، این ظرفیت با رقم بسیار بالاتری، روبرو خواهد بود و پیمانکار متحمل ریسک بیشتری است.
ایضا ممکن است پیمانکار برای برخی از ماشین آلات اختصاصی که ماهیت تملک و یا اجاره دارند، با محدودیت استفاده بیشتر از جنبه زمانی روبرو باشد، چراکه آن ماشین در کارگاه دیگر مورد نیاز است و با تحمیل چنین ریسکی، سایر پیمان‌های پیمانکار و یا قرارداد وی با اجاره دهنده دستگاه نیز، تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
منابع
- نشریه ۴۳۱۱ (شرایط عمومی پیمان)
- بخشنامه‌ی «نحوه محاسبه تغییر مقادیر ردیف‌های فهرست بها و مقادیر منضم به پیمان» مورخ 1403/06/10
- استعلام شماره 1-5 54/8420450 منتشره از سازمان برنامه و بودجه کشور
