مقدمه
خاک جانشین عبارت است از خاکی که جهت جبران نشست ناشی از کوبیده شدن زمین تا رسیدن به تراز اولیه جایگزین گردد. احجام مربوط به این خاک در نقشه‌های اجرایی مصوب (AFC) وجود نداشته و بایستی توسط نقشه‌بردار اضافه بر پروفیل‌های برداشت شده، در نظر گرفته شود. در این مقاله به سراغ تعریف خاک‌جانشین و نکات فهرست‌بهایی آن براساس فهرست‌بهای رشته ابنیه می‌پردازیم.
خاک جانشین در عملیات خاکی
پیش‌تر اشاره شد، خاک جانشین عبارت است از خاکی که جهت جبران نشست ناشی از کوبیده شدن زمین تا رسیدن به تراز اولیه جایگزین گردد. برای درک بهتر موضوع لازم است سناریوی اجرایی زیر را تصور نماید؛
فرض کنید سطح یک زمین طبیعی باید به تراکم برسد، بنابراین نیاز است با استفاده از غلطک سطح بستر زمین کوبیده شود، پس از اتمام عملیات تراکم، بستر زمین کوبیده شده، نشست می‌کند. خاکی که جهت جبران این نشست برای رسیدن به تراز اولیه قبل از کوبیده شدن استفاده می‌گردد، خاک جانشین نام دارد.
یا در سناریویی دیگر، فرض نمایید محل بستر خاکریزی دارای خاک سطحی (نباتی) است. خاک سطحی یا خاک نباتی، خاکی محسوب می‌شود که برای تحمل بارهای وارده از سمت سازه مناسب نیست. بنابراین قبل از شروع عملیات خاکریزی، لازم است خاک مربوط برداشت گردیده که به این عملیات اجرایی اصطلاحا «دکاپاژ» می‌گویند. پس از انجام عملیات دکاپاژ، محل مورد نظر کوبیده می‌شود، در این حالت نیز بستر زمین نشست کرده و جهت جبران این نشست بایستی از خاک جانشین استفاده نمود.
خاک جانشین در فهرست بها
در فصل دوم فهرست بهای رشته ابنیه (بند ۶-۲ الزامات گروه ۶) و فصل سوم این فهرست بها (بند ۹-۱ الزامات گروه ۹) پیرامون خاک‌جانشین توضیحات لازم ارائه شده است.
الزامات گروه ۶ فصل دوم فهرست بهای رشته ابنیه – عملیات خاکی با دست؛
2-6 . ضخامت خاك جانشین در زمین طبیعی کوبیده شده یا در حالتی که خاك بستر خاكریز تا 15 سانتی متر برداشته شود، براي 95 درصد کوبیدگی و بیشتر به روش پروکتور استاندارد، 5 سانتی متر تعیین و اضافه بر پروفیل‌هاي برداشت شده، منظور می‌شود. مازاد بر اعداد تعیین شده، در هیچ موردي پرداختی صورت نمی‌گیرد. اگر خاك برداشته شده از بستر خاكریز بیشتر از 15 سانتی متر باشد، 60 درصد اندازه پیش گفته محاسبه می‌شود.
الزامات گروه ۹ فصل سوم فهرست بهای رشته ابنیه – عملیات خاکی با ماشین؛
ضخامت خاک جانشین در زمین طبیعی کوبیده شده یا در حالتی که خاک بستر خاکریز تا 15 سانتی‌متر برداشته شود، برای 85 درصد کوبیدگی به روش پروکتور اصلاحی، برابر 3 سانتی‌متر، برای 90 درصد کوبیدگی به روش پروکتور اصلاحی، 5 سانتی‌متر و برای 95 درصد کوبیدگی و بیشتر به روش پروکتور اصلاحی، 7 سانتی‌متر تعیین و اضافه بر پروفیل‌های برداشت شده، پرداخت می‌شود. مازاد بر اعداد تعیین شده، در هیچ موردی پرداختی صورت نمی‌گیرد. اگر خاک برداشته شده از بستر خاکریز بیشتر از 15 سانتی‌متر باشد، 60 درصد اندازه‌های پیش گفته محاسبه می‌شود.
اعمال خاک جانشین در محاسبات متره
بنا به توضیحات پیش‌گفته و براساس درصد کوبیدگی طبق مشخصات فنی، مقادیر درج شده به رقوم نقشه‌های اجرایی اضافه می‌گردد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه نمایید؛
جهت خاکریزی در محوطه‌ای به ابعاد ۱۰۰۰ مترطول در ۵۰۰ متر عرض، لازم است ۱۵ سانتی‌متر دکاپاژ انجام شده و سپس محل بستر با تراکم ۹۵ درصد کوبیده شده و روی آن توونان با ضخامت ۱۵ سانتی‌متری پخش و با تراکم ۹۵ درصد کوبیده شود.
حجم دکاپاژ براساس ابعاد درج شده برابر با ۷۵ هزار مترمکعب بوده که از ردیف ۰۳۰۱۰۳ بایستی محاسبه و پرداخت گردد.
ردیف کندن زمین بابت دکاپاژ
خاک مورد نظر از محل کنده شدن با استفاده از کامیون بایستی به محل دپوی خارج از کارگاه حمل شود که برحسب کیلومتراژ مسیر از ردیف های گروه ۷ از فصل ۳ فهرست بها محاسبه و پرداخت می‌گردد.
ردیف‌های حمل خاک حاصل از دکاپاژ
مساحت بستر زمین دکاپاژ شده بایستی مورد تسطیح قرار گرفته که از ردیف ۰۳۰۸۰۱ محاسبه و پرداخت می‌شود.
ردیف تسطیح بستر
سپس بستر زمین به ترتیب آب‌پاشی و با تراکم ۹۵ درصد کوبیده می‌شود که از این بابت ردیف ۰۳۰۸۰۵ کاربرد دارد. اصطلاحا به این ردیف کامپکت سطحی می‌گوییم.
ردیف ردیف کامپکت سطحی بستر زمین
نهایتا توونان بایستی تهیه شود که از بابت تهیه توونان ردیف ۲۶۰۷۰۱ کاربرد داشته، بابت حمل توونان برحسب کیلومتراژ از ردیف های ۲۸۰۱۰۱ تا ۲۸۰۱۰۶ فصل ۲۸ با رعایت بند ۱-۳-۱۲ از الزامات گروه ۱ این فصل، استفاده می‌شود و نهایتا بابت پخش، آب‌پاشی، تسطیح، پروفیله کردن، رگلاژ و کوبیدن قشر‌های توونان با تراکم ۹۵ درصد، ردیف ۰۳۰۹۰۳ در نظر گرفته می‌شود. اصطلاحا به این ردیف کامپکت حجمی می‌گوییم.
ردیف توونان، حمل توونان و کوبیدن توونان
در این مرحله، لازم است حجم تهیه توونان را محاسبه کرد که حجم توونان از حاصل ضرب مساحت زمین در ارتفاع ریختن توونان بدست می‌آید؛ این حجم برابر با ۷۵ هزار مترمکعب است. اما باتوجه به بند ۹-۱ از الزامات گروه ۹، بایستی خاک جانشین را در این مرحله محاسبه نمایید؛ از آنجاکه درصد کوبیدگی طبق مشخصات فنی ۹۵ درصد است. بنابراین بایستی ۷ سانتی‌متر، خاک جانشین را اضافه بر پروفیل‌های برداشت شده محاسبه کرد. لذا کافیست مساحت زمین را در ۷ سانتی‌متر ضرب نموده که حاصل برابر با ۳۵ هزار مترمکعب است. این حجم همان حجم خاک جانشین است. بنابراین مقدار توونان و ردیف ۰۳۰۹۰۳ برابر با ۱۱۰ هزار مترمکعب است. در واقع ۱۵ سانتی‌متر کد اولیه را با ۷ سانتی‌متر خاک جانشین تجمیع نموده و ارتفاع بدست آمده که این ارتفاع را بایستی در مساحت کار ضرب نمایید.
در مرحله بعد بایستی حجم توونان حمل شده را محاسبه کرد که براساس بند ۱-۳-۱۲ فصل ۲۸ برای هر یک مترمکعب قشر توونان، ۲ تن مصالح سنگی محاسبه شده و این حجم از ردیف‌های حجم فصل ۲۸ پرداخت می‌گردد. لذا ۷۵ هزار مترمکعب توونان داشته که با اعمال ضریب یادشده، ۱۵۰ هزار تن، حجم توونان حمل شده بدست می‌آید.
در مرحله بعد نوبت به پخش و کوبیدن توونان می‌رسد، حجم توونان پخش و کوبیده شده برابر با ۷۵ هزار مترمکعب است. (حاصل ضرب مساحت زمین در ارتفاع قشر توونان که ۱۵ سانتی‌متر است). اما باتوجه به بند ۹-۱ از الزامات گروه ۹، بایستی خاک جانشین را در این مرحله محاسبه نمایید. از آنجاکه درصد کوبیدگی طبق مشخصات فنی ۹۵ درصد است. بنابراین بایستی ۷ سانتی‌متر، خاک جانشین را اضافه بر پروفیل‌های برداشت شده محاسبه کرد. لذا کافیست مساحت زمین را در ۷ سانتی‌متر ضرب نموده که حاصل برابر با ۳۵ هزار مترمکعب است. این حجم همان حجم خاک جانشین است. بنابراین مقدار ردیف ۰۳۰۹۰۳ برابر با ۱۱۰ هزار مترمکعب است.
در نهایت نتیجه گیری می‌شود، مقادیر خاک جانشین در نقشه‌ها وجود نداشته و برحسب درصد کوبیدگی بایستی براساس مقادیر درج شده در فهرست‌بها آن را در نظر گرفت و در محاسبات متره لحاظ نمود.
منابع
نشریه ۲-۵۵ – بازنگری سوم – جلد دوم تخریب – ژئوتکنیک مورخ ۱۴۰۳
نشریه ۱۰۱ – تجدید نظر دوم مورخ ۱۳۹۲
فهرست‌بهای واحد پایه رشته ابنیه سال ۱۴۰۴
