طبقه بندی جنس زمین براساس فهرست بها

مقدمه 

اهمیت بالای عملیات خاکی در فعالیت‌های عمرانی بر هیچ کس پوشیده نیست. دو فصل از فهرست‌بهای رشته ابنیه نیز  به عملیات خاکی با دست و عملیات خاکی با ماشین اختصاص یافته‌اند. یکی از موارد شایان توجه و حائز اهمیت در این دو فصل شناخت انواع زمین و طبقه بندی جنس زمین براساس فهرست بها می‌باشد. شناسایی نوع زمین به قیمت‌دهی صحیح پیمانکار در زمان پیشنهاد قیمت و درج ردیف‌های صحیح در صورت‌وضعیت منجر می‌شود. همچنین توانایی تشخیص نوع زمین از جانب مهندس مشاور، کارفرما را از هزینه مازاد مصون نگاه می‌دارد.

حال در ابتدا لازم است که بررسی کنیم که به چه علت نوع زمین در پیشنهاد قیمت پیمانکار و همچنین جلوگیری کارفرما از هزینه‌های اضافی تاثیر دارد. بنابراین با مراجعه به فهرست‌بهای رشته ابنیه در سال 1403 به‌دنبال پاسخی برای این پرسش خواهیم بود. با بررسی ردیف‌های فصل دوم و سوم فهرست رشته ابنیه متوجه اختلاف قیمت این ردیف‌ها برای انواع مختلف زمین خواهید شد. پس با ما همراه باشید.

به‌عنوان نمونه دو ردیف 020102 و 020104 از فصل دوم را در نظر بگیرید:

با توجه به اینکه هر دو ردیف عملا بیانگر یک نوع فعالیت هستند، اما تفاوت در نوع زمین منجر به اختلاف بیش از 10 برابری در قیمت ردیف می‌گردد. این مورد در جمیع ردیف‌های این فصل قابل مشاهده است. همچنین لازم به ذکر است که فصل سوم نیز از این قاعده مستثنی نیست و تفاوت‌های فاحشی در ردیف‌های یکسان با انواع خاک مختلف وجود دارد. به‌عنوان نمونه دو ردیف 030103 و 030105 که در جدول زیر قابل مشاهده هستند، اختلاف قیمت بیش از 6 برابری دارند.

در نتیجه لازم است تا طبقه‌بندی انواع زمین در فهرست بها و پشتوانه‌های این طبقه‌بندی در نشریات سازمان برنامه و بودجه کشور و استانداردهای مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

طبقه‌بندی انواع زمین

بر اساس بند 4 الزامات عمومی فصول دوم و سوم فهرست رشته ابنیه از سال 99 و به بعد زمین‌ها به سه دسته لجنی، سنگی  و خاکی تقسیم بندی می‌شوند، که در ادامه تعریف هر کدام از انواع زمین را با توجه به فهرست ابنیه و سایر نشریات و استانداردها مورد بررسی قرار می‌دهیم.

• زمین لجنی

بر اساس بند 4-1 الزامات عمومی فصول دوم و سوم فهرست‌بها زمین لجنی عبارت است از:

«زمین‌هایی هستند که عامل کار با وزن طبیعی خود در آن به حدي فرو رود که انجام عملیات به سهولت مقدور نباشد. این زمین ها به طور مشهود از خاك اشباع و حاوي مواد آلی می‌باشد.»

همچنین زمین‌های لجنی از منظر نشریات سازمان برنامه و بودجه کشور نیز به شرح زیر  تعریف می‌گردند:

نشریه 55: بر اساس فصل سوم نشریه 55، بند 3-2-6، خاکبرداری در زمین‌های لجنی، «زمین‌های لجنی و آبدار، خاک‌های اشباع شده از آب و حاوی مواد آلی بوده که تحمل وزن ساختمان را نداشته و در اثر بارگذاری گسیخته می‌شوند.»

نشریه 280: بر اساس فصل اول نشریه 280، بند 2/101، ملاحظات فنی، زمین‌های لجنی عبارتند از «زمین‌هایی که عامل کار با وزن طبیعی خود به حدی در آن فرو می‌رود که انجام عملیات به سهولت مقدور نباشد.» در واقع تعریف فهرست بها برگرفته از همین تعریف نشریه 280 می‌باشد.

نشریه 127: بر اساس بند 5-2-4-2، طبقه‌بندی خاک‌ها، «خاک‌های حاوی مقدار زیادی مواد آلی (خاک تورب و خاک کود) در گروه A-8 طبقه‌بندی می‌شوند. تشخیص و طبقه‌بندی این نوع خاک بر اساس تشریح نظری بوده و ضوابط درصد عبوری از الک 075/0 میلی‌متر، حد روانی و دامنه خمیری خاک اساس ارزشیابی نخواهند بود.

مواد آلی موجود در خاک معمولاً بصورت ذرات و الیاف پوسیده به رنگ قهوه ای تیره و یا سیاه بوده و دارای بوی بد می‌باشد. این خاک‌ها به علت قابلیت نشست پذیری و تغییر حجم زیاد و مقاومت کم برای استفاده در خاکریز و یا زیراساس کاملاً نامناسب است.»

• زمین های باتلاقی

حال نکته مهم در این دسته از زمین‌ها توانایی تفکیک زمین‌های لجنی از زمین‌های باتلاقی می‌باشد.

چراکه با توجه به تعاریف فوق می‌بایست مابین «زمین لجنی» و «زمین باتلاقی» تمایز قائل شویم، عملیات اجرایی در زمین های باتلاقی در فهرست بهای رشته ابنیه پیش‌بینی نشده است، لذا در صورت برخورد به صورت ردیف ستاره دار یا قیمت جدید باید در نظر گرفته شود. برای شناخت کامل مبانی ردیف‌های ستاره‌دار و مقوله قیمت جدید و آنالیز بها می‌توانید به لینک‌های زیر مراجعه بفرمایید.

• زمین سنگی

زمین سنگی بر اساس بند 4-3 فصول دوم و سوم فهرست رشته ابنیه عبارت است از:

«زمین‌هایی شامل سنگ‌های رسوبی، آذرین و دگرگونی می‌باشد.»

زمین‌های سنگی در نشریات دیگر نیز به شرح زیر تعریف می‌گردند:

نشریه 73: بر اساس بند 1-1-4، «زمین سنگی، زمینی است که یکپارچه از سنگ است، بنابراین زمینی که در آن قطعات معمولی سنگ همراه با خاک وجود داشته باشد زمین سنگی تلقی نمی‌شود.»

نشریه 280: بر اساس فصل اول نشریه 280، بند 2/101، ملاحظات فنی، «زمین‌هایی هستند که انجام عملیات خاکی در آن‌ها با خردکردن همراه بوده و به این منظور از مواد سوزا یا مواد منفجره و یا از ماشین‌آلات سنگین مانند دریل واگن‌ها، بولدوزر با قدرت حداقل 300 قوه اسب و غیره استفاده می‌شود.»

برخی از متخصصان متعقدند، زمین لجنی آن است که تیکه‌های بزرگ سنگی وجود داشته باشد که این تیکه­‌های بزرگ را بایستی خورد و خارج نمود. اما این نظر صحیح نبوده، به‌عنوان نمونه در شکل زیر به‌رغم آن‌که سنگ‌هایی که مشاهده می‌­نمایید بزرگ نیستند، اما به صرف آنکه یک چسبنده‌ای بین ذرات موجود است، این نوع زمین نیز جز سنگین‌های سنگی دسته‌بندی می‌­شود.

                               شکل 1- نمونه‌ای از زمین سنگی

• زمین خاکی

در نهایت به زمین‌هایی که در دسته زمین لجنی و زمین سنگی قرار نمی‌گیرند، زمین خاکی گفته می‌شود. ممکن است در زمین خاکی تکه سنگ‌های کوچکی مشاهده شود و یا در آن مخلوط شن و ماسه وجود داشته باشد و این موضوع ماهیت خاکی بودن زمین را نقض نمی‌کند. در واقع زمین‌های خاکی همان زمین‌های نرم و سخت فهارس‌بهای گذشته (تا سال ۹۹) می‌باشند.  در فهرست بهای رشته ابنیه تا پیش از سال ۹۹ زمین‌های نرم و سخت در فصل دوم و سوم فهرست تعاریف متفاوتی داشته و در هر فصل به‌شرح زیر تعریف می‌شدند:

در فصل دوم یعنی فصل عملیات خاکی با دست، زمین های نرم را زمین هایی تعریف کرده است که با بیل قابل برداشت باشند. همچنین زمین های سخت را زمین هایی تعریف کرده است که با کلنگ یا دج بر کنده شوند.

اما در فصل سوم این فهارس (عملیات خاکی با ماشین)، زمین‌های نرم، زمین هایی هستند که انجام عملیات در آن ها، به وسیله بولدوزر تا قدرت 150 قوه اسب یا وسایل مشابه ، بدون استفاده از ریپر عملی است و زمین های سخت، زمین‌هایی هستند که انجام عملیات در آن‌ها، به وسیله بولدوزر تا قدرت 300 قوه اسب یا وسایل مشابه، با استفاده از ریپر عملی  است.

البته این دسته‌بندی عاری از ایراد هم نبود چراکه بعضا پیمانکار به علت مالکیت ماشین آلات با قدرت بالاتر، برای مثال بولدزر با قدرت ۳۰۰ قوه اسب را برای انجام کار وارد کارگاه نموده و براین أساس، ادعای دریافت ردیف زمین‌­های سخت را مطرح می‌­نمودند، این ادعا نه تنها صحیح نبوده، بلکه باعث گردید نحوه تعیین جنس زمین فارغ از قدرت ماشین آلات تعیین شود.

نکته حائز اهمیت در فهارس‌بهای جدید (سال 99 به بعد) این است که:

علی‌رغم اینکه عملیات اجرایی در زمین‌های سخت، صعوبت بیشتری دارد، در ردیف‌های فهرست‌بها تفاوت قیمتی برای زمین‌های نرم و سخت در نظر گرفته نشده است و هردو به‌منزله زمین خاکی می‌باشند، لذا پیمانکار می‌بایست براساس سایت ویزیت انجام شده در زمان مناقصه، در پیشنهاد قیمت خود، سختی ها و صعوبت‌ها و نهایتا اضافه هزینه های تحمیلی براساس جنس زمین را در نظر داشته و در قیمت پیشنهادی خود لحاظ کند.

در پایان ذکر این نکته ضروری است که مطابق با بند 5 الزامات عمومی فصول دوم و سوم فهرست‌بها، طبقه‌بندی زمین در حین اجرای عملیات با تایید مهندس مشاور و تصویب کارفرما براساس شواهد و مستندات موجود، انجام می‌گردد. باتوجه به این عبارت دو مورد زیر استنباط می‌شود که طبقه‌بندی زمین:

1-در حین اجرای کار باید صورت پذیرد.

2-در حضور پیمانکار، مشاور، ناظر و کارفرما بایستی طبقه بندی زمین صورت پذیرد که معمولا در این خصوص کمیسیون تشخیص جنس زمین تشکیل می­شود.

۳- بر اساس شواهد و مستندات موجود انجام می‌شود. منظور از شواهد، وضعیت موجود در کارگاه بر اساس بازدید‌های میدانی می‌باشد و منظور از مستندات موجود، اوراق و نتایج آزمایشگاهی بعد از تست آزمایش خاک می‌باشد.

نکته مهم دیگر آن است که بعضا در زمان تشکیل کمیسیون تشخیص جنس زمین، طبقه بندی جنس زمین براساس درصدی صورت می­پذیرد، برای مثال آن­که ۶۰ درصد زمین سنگی است و مابقی خاکی. طبقه بندی به روش ذکر شده صحیح نبوده و در صورتی که در لایه­های مختلف، جنس زمین تغییر نماید، صورت جلسه تغییر جنس زمین بایستی تهیه گردد و همچنین احجام واقعی آن مورد متره قرار گرفته و ملاکی برای پرداخت قرار گیرد.

منابع

• فهرست‌بهای واحد پایه رشته ابنیه سال 1403، سازمان برنامه و بودجه کشور
• فهرست‌بهای واحد پایه رشته ابنیه سال 1398، سازمان برنامه و بودجه کشور
• مشخصات فنی عمومی کارهای ساختمانی، نشریه 55، تجدید نظر دوم، سازمان برنامه و بودجه کشور
• تجزیه و تحلیل هزینه کارهای ساختمانی و راهسازی-بخش عملیات خاکی با وسایل مکانیکی، نشریه 73، سازمان برنامه و بودجه کشور
• آزمایش‌های تیپ مکانیک خاک-شناسایی و طبقه‌بندی خاک، نشریه 127، سازمان برنامه و بودجه کشور
• مشخصات فنی عمومی راهداری، نشریه 280، سازمان برنامه و بودجه کشور