مقدمه
در زندگی روزمره احتمالا بارها با اصطلاح ریسک مواجه شده‌اید، یا احتمالا برخی افراد را به ریسک‌پذیر و برخی را به ریسک‌گریز دسته‌بندی کرده‌اید. قراردادهای عمرانی نیز مانند شرایط دیگر در زندگی خالی از ریسک‌های کوچک و بزرگ نبوده، به‌گونه‌ای که عدم توجه به ریسک در قراردادهای عمرانی می‌تواند منجر به ایجاد تاخیر در تکمیل موضوع پیمان، رخداد دعاوی بین طرفین و حتی خسارات جبران‌ناپذیر مالی، اجتماعی و جانی گردد.
ریسک(Risk) یا تهدید، احتمال یا خطر بروز وقایعی است که ما را در معرض خطر از دست دادن منافع مالی، جانی یا معنوی قرار می دهد.
به‌واسطه اهمیت ریسک در قراردادهای عمرانی ، PMBOK نیز یکی از حوزه‌های دانشی خود در مدیریت پروژه را به مقوله ریسک تخصیص داده و همانطور که پیشتر در مقاله مدیریت و کنترل پروژه تشریح شد، مدیریت ریسک در PMBOK شامل فرایندهای لازم برای تعیین، آنالیز و چگونگی مواجهه و پاسخگویی به ریسک در پروژه است.
مدیریت ریسک پروژه
حوادث یا وقایع نامطلوب مختلفی (ریسک‌ها) پیشرفت پروژه را در طول دوره اجرا تهدید می کنند. با اندکی تعمیق در بسیاری از دعاوی و اختلافات ناشی از ریسک‌های مختلف اهمیت مقوله قرارداد پروژه به‌عنوان ابزاری مهم در تعیین نحوه مدیریت پروژه‌ها و نحوه تسهیم ضررهای ناشی از وقوع این ریسک‌ها در طول دوره اجرا بیش از پیش عیان می‌گردد. یکی از فاکتورهای مهم مطرح در مورد کیفیت قرارداد، در نظر گرفتن درست نحوه مقابله و تسهیم ریسک‌های اصلی که پروژه را تهدید می‌کنند، در بندهای قرارداد است. به‌نحوی که نتیجه مستقیم در نظر نگرفتن ریسک‌های پروژه در قرارداد تحمیل هزینه‌های گزاف وقوع ریسک ها به یک طرف، بوجود آمدن اختلافات قرارادادی، توقف پروژه و افزایش هزینه‌های اجرای پروژه است.
پیش از آنکه بخواهیم به موضوع اصلی این مقاله یعنی مدیریت ریسک بپردازیم، لازم است که به بحث کلیدی «سازماندهی اولیه مدیریت ریسک» که متاسفانه اکثر سازمان‌های موجود در کشور نسبت به این مقوله بی‌توجهی می‌کنند پرداخته شود. بر فعالان حاضر در صنعت پوشیده نیست که مدیریت ریسک امری با هزینه مالی و زمانی به‌همراه نیاز به دقت بالا در جزیيات می‌باشد. لذا در ﺻﻮرتی ﮐﻪ آﻣﺎده ﺳﺎزی ﻣﻨﺎﺳﺐ ﭘﯿﺶ از اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد ﭘﺮوژه در ﺳﺎزﻣﺎن ﻫﺎی ﻃﺮف ﻗﺮارداد ﺑه‌‌وﺟﻮد ﻧﯿﺎﻣﺪه ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺻﺤﯿﺢ رﯾﺴﮏ ﻫﺎیﻗﺮاردادی در ﻣﺪت زﻣﺎن ﮐﻮﺗﺎه ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﺎن اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮارداد اﻣﮑﺎن ﭘﺬﯾﺮ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. به‌عبارت دیگر ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ اﺑﺰارﻫﺎی اﺻﻠﯽ ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺑﺮای ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﻣﻮﺛﺮ رﯾﺴﮏ را ﭘﯿﺶ از اﻗﺪام ﺑﻪ ﺷﺮوع ﻫﺮ ﭘﺮوژه و اﻧﻌﻘﺎد ﻗﺮاردادﻫﺎی ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ آن ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻨﺴﺠﻢ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﻣﻨﺎﺳﺐ رﯾﺴﮏﻫﺎ در ﻣﺪت زﻣﺎن ﮐﻮﺗﺎه ﻣﻮﺟﻮد در روﻧﺪ ﺑﺴﺘﻦ ﻗﺮارداد و آﻏﺎز ﺑﻪ ﮐﺎر ﭘﺮوژه ﻧﻤﺎﯾﺪ. در واقع سازماندهی اولیه مدیریت ریسک را می‌توان در پاسخ به پرسش زیر خلاصه نمود:
«چگونه می‌توان بهتر آماده بود؟»
خروجی‌های مورد انتظار در این مرحله عبارتند از:
- معرفی اسامی افراد فعال در حوزه مدیریت ریسک به‌همراه سمت و مسئولیت آنها در داخل سازمان
- نحوه انجام کار در بخش‌های مختلف مدیریت ریسک
- برآورد برنامه زمانی مدیریت ریسک
- برآورد هزینه مدیریت ریسک بر اساس منابع در دسترس و برنامه زمانی موجود
- ارائه گروه‌های اصلی ریسک یا ساختار شکست ریسک‌ها RBS[1] (شکل 1)
- ارائه جزییاتی از نحوه تعیین شدت ریسک[2]، احتمال وقوع ریسک[3] و بزرگای ریسک[4] (جزییات مرتبط با این پارامترها در قسمت مدیریت ریسک مورد بررسی قرار خواهد گرفت.)
پس از سازماندهی اولیه مدیریت ریسک و دریافت خروجی‌های مورد انتظار در این بخش است که می‌توان فرایندهای مورد انتظار در مدیریت ریسک را مد نظر قرار داد. متخصاصان این حوزه مدیریت ریسک را شامل ۴ بخش می‌دانند:
- شناسایی ریسک‌ها
- ارزیابی ریسک‌ها
- برنامه‌ریزی پاسخگویی به ریسک‌ها (سهم اعظم این قسمت در زمان تهیه قرارداد مورد توجه بوده که در این مرحله لازم است تا مفاد قراردادی به‌طرز صحیحی تنظیم شوند.)
- کنترل ریسک‌ها (در این مرحله است که بندهای پیش‌بینی شده در قرارداد می‌بایست اجرا و مورد بررسی و پایش قرار گیرند.)
در ادامه بنابرآن است تا هر کدام از این مراحل به تشریح مورد بررسی قرار گیرند.
شکل 1- نمونه ای از ساختار شکست ریسک در پروژه
- شناسایی ریسک‌ها
در اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ رﯾﺴﮏ ﻫﺎی ﭘﺮوژه ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﺷﻮد ﺗﺎ در ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ارزیابی و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰی ﺑﺮای ﺗﻬﯿﻪ ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﻪ آنها اﻗﺪام ﺷﻮد. درج رﯾﺴﮏ ﻫﺎی ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪه در ﺟﺪول ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ رﯾﺴﮏ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪﯾﺮﯾﺖ ﺑﻬﺘﺮ رﯾﺴﮏﻫﺎی ﺷﻨﺎﺳﺎﯾﯽ ﺷﺪه ﮐﻤﮏ ﻣﯽ ﮐﻨﺪ. جدول 1 نمونه‌ای از جداول رایج در شناسایی ریسک‌ها آورده شده است. همچنین در برخی موارد ممکن است که ستونی با عنوان روش پاسخگویی به ریسک نیز در این جداول موجود باشد که توصیه بر آن است نحوه پاسخگویی به ریسک به‌صورت کامل در قسمت مربوط به خود صورت گیرد.
جدول 1- نمونه‌ای از جداول رایج شناسایی ریسک ها
علاوه بر راهکارهایی از قبیل مطالعه اسناد مربوط به پروژه، استفاده از تجربیات گذشته و انجام مصاحبه و استفاده از نظر نخبگان روش‌های مورد استفاده از در شناسایی ریسک ها گستره نسبتا وسیعی از روش‌های موجود در حوزه مدیریت پروژه را در برمی‌گیرند که خود نیازمند نگارش مقاله‌ای جداگانه در این خصوص می‌باشد و در اینجا صرفا به اسامی این روش‌ها اشاره‌ای خواهیم داشت:
- روش طوفان فکری
- روش دلفی یا دلفای
- روش تحلیل علل ریشه‌ای (شامل روش‌های 5 چرا و نمودار علت و معلولی یا روش استخوان ماهی)
- ارزیابی ریسک‌ها
هدف از این مرحله تعیین بزرگای ریسک می‌باشد. همانطور که پیشتر نیز بدان اشاره شد نحوه تعیین و بررسی شدت، احتمال و بزرگای ریسک در مرحله سازماندهی اولیه پیش از پروژه می‌بایست صورت گیرد و براساس ضوابط موجود در این مرحله از مدیریت ریسک لازم است تا در مورد ریسک‌های شناسایی شده محاسبات مربوطه صورت گیرد.
شدت ریسک: بیانگر میزان تاثیر منفی وقوع رویداد ریسک در روند انجام یک پروژه است. مطابق آنچه‌پیشتر بیان شد، اینکه شدت ریسک در چه مراحلی تعیین شود، یا از چه منابعی برای تعیین شدت ریسک استفاده شود یا اینکه دقت موجود در تعیین شدت ریسک چه‌قدر باشد همگی می‌بایست در مرحله سازماندهی اولیه انجام شوند.
احتمال وقوع ریسک: عددی بین صفر و یک بوده که نشان می‌دهد که یک رویداد ریسک در یک بازه زمانی مشخص انکان رخ‌دادن دارد.
بزرگای ریسک: معیاری است که اهمیت ریسک برای توجه و برنامه‌ریزی با اولویت بالاتر را نشان می‌دهد. و از رابطه زیر تعیین می‌گردد:
احتمال وقوع ریسک × شدت ریسک = بزرگای ریسک
همچنین لازم به‌ذکر است که ارزیابی ریسک ممکن است که به دو صورت کمی و یا کیفی صورت گیرد. در ارزیابی کمی، ارزﯾﺎﺑﯽ ﮐﻤﯽ ﺷﺪت اﺛﺮ ﮔﺬاری رﯾﺴﮏ و اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع آن ﻋﻤﺪﺗﺎ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺠﺎرب ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪ ﻣﯿﺰان زﯾﺎن ﻧﺎﺷﯽ از وﻗﻮع رﯾﺴﮏ در ﭘﺮوژه ﻫﺎی قبلی و ﯾﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﻮاﻫﺪ و رواﺑﻂ ﻣﻮﺟﻮد و ﯾﺎ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻫﺎی ﮐﻤﯽ ﺗﺨﻤﯿﻦ زده ﻣﯽﺷﻮد. همچنین در رویکرد کیفی، ﺷﺪت اﺛﺮ ﮔﺬاری رﯾﺴﮏ و اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع آن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ متخصصان ﺑﺎ ﺗﺠﺮﺑﻪ در زﻣﯿﻨﻪ مرتبط با ریسک ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد. اﯾﻦ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﻌﻤﻮﻻ در ﻣﻮاردی اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽ ﺷﻮد ﮐﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺛﺒﺖشده ﻗﺒﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﯾﺎ اﯾﻨﮑﻪ اﺳﺎﺳﺎ زﯾﺎن ﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از رﯾﺴﮏ ﺑﺮاﺣﺘﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﺪد و رﻗﻢ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﻧﺒﺎﺷﻨﺪ. واضح است که تعیین نوع ارزیابی ریسک (کمی یا کیفی) نیز در مرحله سازماندهی اولیه پروژه صورت می‌گیرد.
در نهایت خروﺟﯽ اﺻﻠﯽ ﻣﺮﺣﻠﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ، ﻓﻬﺮﺳﺖ رﯾﺴﮏﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺑﺰرﮔﯽ آنها ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰی و ﮐﻨﺘﺮل ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ و ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺑﺮای آنها ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد. رﯾﺴﮏﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺷﺪت و اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع زﯾﺎدی دارﻧﺪ ﻋﻤﺪﺗﺎ در ﺻﺪر ﻓﻬﺮﺳﺖ رﯾﺴﮏﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﺑﺎﯾﺴﺖ ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ و ﮐﻨﺘﺮل آﻧﻬﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰی ﺻﻮرت ﮔﯿﺮد ﻗﺮار دارﻧﺪ.
جدول 2 نمونه‌ای از جداول رایج در ثبت نتایج حاصل از ارزیابی ریسک را به تصویر می‌کشد.
جدول 2- نمونه‌ای از جداول موجود در ارزیابی ریسک
- برنامه‌ریزی پاسخگویی یا مقابله با ریسک‌ها
برﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰی و ﮐﻨﺘﺮل رﯾﺴﮏﻫﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎﯾﯽ را ﺑﻪ ﭘﺮوژه ﺗﺤﻤﯿﻞ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ در ﺑﯿﻦ رﯾﺴﮏ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ رﯾﺴﮏﻫﺎی ﺑﺎ ﺑﺰرﮔﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﯾﺎ رﯾﺴﮏ ﻫﺎی ﻣﻬﻤﺘﺮ ﺑﺮای ﺑﺮﻧﺎﻣﻪ رﯾﺰی و ﮐﻨﺘﺮل پاسخگویی و مقابله ریسک انتخاب می‌شوند. بسته ﺑﻪ ﻣﯿﺰان ﺑﺰرﮔﯽ رﯾﺴﮏ، روش ﻫﺎی ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ رﯾﺴﮏ و ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎی ﻣﻮرد اﻧﺘﻈﺎر آنها، ﻧﺤﻮه ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ رﯾﺴﮏ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﯽ ﺷﻮد.
روش‌های موجود در حوزه مدیریت ریسک را به 4 دسته کلی می‌توان تقسیم‌بندی کرد:
- جلوگیری از ریسک : ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰی اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در اﯾﻦ روش ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻗﻄﻊ ﻋﻤﻠﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺴﺒﺐ به‌وﺟﻮد آوردن رﯾﺴﮏ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﺻﻮرت می‌گیرد. ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﺜﺎل ﺑﺮای ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ رﯾﺴﮏ اﻓﺰاﯾﺶ ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻣﺼﺎﻟﺢ اﻗﺪام ﺑﻪ ﺧﺮﯾﺪ ﻣﺼﺎﻟﺢ ﺑﺎ ﻗﯿﻤﺖ ﻓﻌﻠﯽ و اﻧﺒﺎر ﮐﺮدن آن ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ. اﺳﺘﻔﺎده از روش‌هایی ﮐﻪ ﺧﻄﺮ ﺑﺮوز رﯾﺴﮏ را از ﺑﯿﻦ ﻣﯽﺑﺮﻧﺪ ارجح‌ترین روشﻫﺎی ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ رﯾﺴﮏ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ.
مثال: بستن کمربند برای کارگرانی که بر روی نما کار می‌کنند ریسک سقوط آنها از ارتفاع را از بین می‌برد. - کاهش ریسک: در اﯾﻦ ﮔﺮوه از روشﻫﺎ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﮐﺎﻫﺶ اﺣﺘﻤﺎل وﻗﻮع و ﯾﺎ ﮐﺎﻫﺶ ﺷﺪت ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻨﻔﯽ رﯾﺴﮏ، ﺑﺰرﮔﯽ رﯾﺴﮏ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﺑﺪ. اﯾﻦ روش زﻣﺎﻧﯽ اﻧﺠﺎم ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻣﮑﺎن ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از وقوع ریسک وجود نداشته باشد و یا جلوگیری از آن بسیار پرهزینه باشد.
مثال: قراردادن سنسور کنترل سطح متان در پروژه‌های معدنی می‌تواند ریسک رخداد انفجار را کاهش دهد. - انتقال یا تسهیم ریسک: اﯾﻦ ﮔﺮوه از روشﻫﺎی ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ رﯾﺴﮏ ﻋﻤﺪﺗﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﯾﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ ﻗﺎﻧﻮﻧﯽ ﻫﺰﯾﻨﻪ رﯾﺴﮏﻫﺎی ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑﻪ ﯾﮏ ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎﻧﯽ دﯾﮕﺮ دارﻧﺪ. در خصوص روش‌های انتقال و یا تسهیم ریسک در نظر گرفتن توانایی‌های سازمانی که ریسک را بر عهده می‌گیرد بسیار ضروری است در غیر اینصورت نه‌تنها عواقب ریسک پروژه را تهدید می‌کنند بلکه ممکن است چالش‌های دیگری را برای پروژه به‌همراه داشته باشد.
مثال: انتقال ریسک پروژه‌ها به شرکت بیمه یکی از مرسوم‌ترین روش‌های انتقال ریسک در پروژه‌هاست. - پذیرش ریسک: در اﯾﻦ روش ﺳﺎزﻣﺎن در ﻣﻌﺮض ﻧﺘﺎﯾﺞ وﻗﻮع رﯾﺴﮏ، ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎی وﻗﻮع رﯾﺴﮏ را ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد و ﺧﻮد را ﺑﺮای ﭘﺬﯾﺮش ﻫﺰﯾﻨﻪ ﻫﺎی آن آﻣﺎده ﻣﯽﮐﻨﺪ. اﻧﺘﺨﺎب اﯾﻦ روش ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ رﯾﺴﮏ در ﻣﻮاردی ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ ﯾﺎ اﺳﺎﺳﺎ اﻣﮑﺎن اﻧﺘﺨﺎب روش ﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ رﯾﺴﮏ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﯾﺎ اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ رﯾﺴﮏ از روش ﻫﺎی دﯾﮕﺮ ﺑﺎ ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎی زﯾﺎدی ﻫﻤﺮاه ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد.
مثال: پذیرش رخداد بلایای طبیعی در پروژه‌های عمرانی، عرفا امری پذیرفته شده است. - نظارت و کنترل بر ریسک‌ها
در این مرحله ابتدا برنامه‌های در نظر گرفته شده برای مقابله با ریسک پیاده می‌شوند. در گام بعدی تغییرات در شرایط پروژه پایش شده و تاثیرا اقدامات انجام شده برای پاسخگویی به ریسک‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد و در صورت نیاز تغییرات لازم در مورد اقدامات صورت گرفته انجام شود. همچنین در این مرحله است که ریسک‌های جدیدی که در اثر تغییرات شرایط سایت پروژه و فرضیات ابتدایی می‌توان پاسخ‌های مناسبی را در نظر گرفته و پیاده‌سازی شوند.
با پیاده‌سازی این چهار مرحله در کنار سازماندهی اولیه ریسک می‌توان به‌نحو مناسبی ریسک‌های موجود در هر پروژه را مدیریت کرد. همچنین با توجه به آشنایی ایجادشده با مبانی مدیریت ریسک، در مقالات بعدی بنا برآن است که ریسک‌های موجود در شرایط عمومی پیمان ذیل نشریه 4311 بررسی و انطباق یا عدم انطباق این موارد با مبانی مدیریت ریسک که در این مقاله ارائه شد بررسی گردد.
مراجع
- Project Management Institute. Guide to the Project Management Body of Knowledge (PMBOK Guide). 6rd ed., Project Management Institute, 2017
- Vitasek, K. (2014, July 24th) Risk management – let’s share the risk, not dump it! Contracting Excellence magazine
- جزوه درس اصول و مقرارت پیمان دانشگاه صنعتی شریف
